Dilawer Zerak
Her zaman, at din nav sîstem û avaniya xwe, ji hêlekê ve; bervekirî ye û beyefendi ku ji pergala xwe bişikê, dikare bi hêsanî hêmanên zimanên dîtir têxe nava xwe. Ji hêla din ve jî; begirtî ye ji bo parastina kakil û naveroka xwe, heta jê tê hêmanên zimanên dîtir naxe nava xwe.
Têgih jî, wekî hêmanên zimanî; ji bo dîsîplîn, deqbend (contex) û çarçoveyên taybet, bivênevê ne. her sistem zamansaldır, “ji ber avaniya xwe, ‘çarçoveyeke-têgihî’ çêdike ji bo hemû agahiyên ku behsa wan dike.”(1)Digel biz jî, ‘charcoveyên-têgihî’yên dikevin behsê, li ser wan avaniyên zimanî deri danîn ku dem pê de dikarin li ser tercîhan û li ser pêwîstiyên zimanî biguherin.
Herçi kur(d)mancî ye, heta serdemekê, di bin bandora hegemonîk or zimanê erebî de jî maye û hema beje di gelek waran de, têgihên xwe ji vî zimanî hildaye û xistiye nava xwe.
Ev rewşa kur(d)manciyê, di biwara wêjeyê de jî pir xuyanî yeû zimanê erebî, ji avabûna medrese şûnde, bandora xwe ya hegemonik li ser kur(d)manciyê hêlaye û kudandiye. Pareke zêde ya ve bandora hegemonîk di avabûna wêjeya classic ya kur(d)mancî de jî heye; û mesken para hanê, ji serî de wekî teşe û şêwazê, bi taybetiyên peyv û têgihên ji wejeya erebî dide der û di warê bikaranîna têgihan de jî, dîsa pista xwe dide zimanê erebî.
House rewşa hanê wisa dikude bir sedan piyasaya sürüyor. Lê belê, dem tê û li ser pêwîstiyê bi taybetî bi destkariya yapısökümcü ya Celadet A. Bedirxan û O. Sebrî, peyv û têgihên dîtir bin avakirin li ser ‘kur(d)manciya chandikiri’(kültürleşmiş dil).
Yek ji van peyvan, peyva ‘yardım’ ê ye û bi qasî ku min karibû xwe bigihînim çavkaniyên bere, dikarim bejim; konut peyv, wekî nivîskî, cara peşî, di covara Jînê û di nivîsara bi navê BELAVOKA KOMELA KELİME JİBO BELAVKİRINA ZANİNÊde hatiye bikaranîn.(2) Ji bilî wê, peyva ‘yardım’ê, cara peşî, di Kovara Hawarê, di nivîsara bi navê EDEBİYAT KURDI-2-de û ji alî Hevindê Sorî ve hatiye bikaranîn.(3)
Peyva ‘yardım’ê, digel peyva “şir-şi’ir-şi’ir”, di wêjeya kur(d)mancî ya li bakur de, heta roja îroyîn jî, digel hev hatine bikaranîn û her du peyv jî mane li ser tercîh, pêwîstî û daxwaza nivîskar û bikarhêneran.(4)
Loma jî, em li ser ve rewşa heyî, dikarin bejin; kur(d)mancî, ji vê hêla xwe ve zimanekî bervekirî ye û dikare idi ‘parkekirinû parvekirin.’
Çendê wî alî, in di qada nivîsê, qewimî in hevberisîneke balrakêş di navbera helbestkaran (şa’iran). Qewimandin, li ser peyv-têgihên “ş’irû helbestê” bû ku bi nivîsekê dest pê kir. Nivîsa ketî behsê, li ser bandor, naverok, taybetî, nishandêriya peyva ‘yardım’ ê cî dida xwe û hewl dida ku peyvê deşîfre bike. Di pey re, nivîsên dîtir yên bi çend küryan ku bal dibirin ser peyva ‘gizli’ê belav bûn û ve hevberisînê, kir ku ez di vî warî de bala xwe bibim ser ‘Hegemonya zamanı’ya erebû ‘bervekirîbûna kur(d)manciyê.’
Ez li ser ve dabaşê, van Fikiran dihewînim:
Peyva ‘gizli’ê, peyveke ji derve ye û hebûna wê ya di kur(d)manciyê, ji ber du sedeman e;
a) hegemonya zimanê erebî ya li ser kur(d)manciyê û li ser zimanê gelên misilman, b) bervekirîbûna zimanê kur(d)manciyê ku ew tirûş û semax pê re heye û dikare peyv û din jimanê têgiman di xwe de bihewîne.
Peyva ‘yardım’ ê, wek min li jor jî bi tefî cavkaniyan arazi kir; peyveke ji serdema pêwîstiyê ye ku di destnîşankirina in Teo Grünberg, ‘çarçoveyeke-têgihî’çêdike û dike ku serdema wêjeya classic ya bi kur(d)mancî û serdema wêjeya contemporary or bi kur(d)mancî ji hev cuda bibin û kur(d)mancî digel bervekirîbûna xwe, bibe zimanekî ku dikare ‘parçalar û pervekirindi.’
Îcar di vê qonaxa nivîsarê’de, berî ku ez nêrîna xwe raberî ray giştî ya wêjeya kur(d)manciyê bikim, ez ê behsa serboriyeke xwe ya di vî warî bikim.
We gava ez 7-8 salî bûm û bavê min, hinekî jî bi koteki, ez dişandim xwendina Kur’anê, seydayê min yê ji medrese kurdan rabûyî û di nava gel de pijiyayî, gava behsa berhemên dikiş padînî, “kitêb-kitab”a snow dianî, lê gava behsa pirsa pirtûkên dibistanên dewletê dikmek, peyva ‘pertuk’bir kar diani.
Ev jihevcihêkirina wî, wê hingê qet nediket bala min. Lê belê gava ez ji roja îroyîn de li serê difikirim, tê derxim; seydayê min, bi uzaktaekî asayî taybetiya ‘bervekiribuna’kur(d)manciyê bi kar dianî û ji bo her du peyvan, şûngehên zimanî yên taybet avı û ew di ‘çarçoveyeke-têgihî’aynı zamanda bir kar dianîn.
Fikir, Michel Foucault’nun dibêje’sini almamızı sağlayan bir fikirdir; “Labîrenteke wan zimanên ‘bervekirî’ heye ku bi wekilandina peyvan, dikare xwe ji hev parçe û ji hev parve bike û bibe awêneya xwe.”(5)
Hemin ku Aşkere li rastê ye ku kur(d)mancî zimanekî ‘bervekir’ yemek yemek; hemin ku labîrenta kur(d)manciyê jî ji alî me ve nas eû em caran tê de winda Tabanın û tu awêneyeke me jî tune ye da ku em careke din jî derkevin ser rêya xwe; hemin ku me du tedavi “weje-edebiyat”hene (ya klasik û ya modern) ku ji alî teseyî, şêwazî û zimanî ve ji hev cuda ne, pêwîst e em xwe ji ‘bervekiribuna’kur(d)manciyê bêpar nehêlin û nedin ser xeteke tene.
Ji bo ve yekê jî, ‘rêyeke seyem’ divê ji me reû ji bo wê rêyê jî, ez, bi xwe, didim ser rê û rêbaza seydayê xwe û li ser destnîşankirinên Foucault, dibêjim; em bi wekilandina peyvan zimên ji hev parçe û ji hev parve bikin û her wekî bikaranîna peyvên ‘kitêbû pertûk’ê ya seydayê min, ‘çarçoveyeke-têgihî’ ji bo zimanê xwe ava bikin; biz bir laboratuvarda bir laboratuvarda ‘bir xle bibe awêneya xwe’ ile bisiklete bindik.
Biner:
1 – Grünberg Teo (2006) mana kavramı üzerine bir makale, İstanbul: YKY, rp, 24.
2 – Jîn (kaçınır), cilt 2, rp; 493, Amadekar: M. Emin Bozarslan. (Nişe: ji ber ku transkripsiyon hatiye kirin, em bi baweriya ku peyv nehatine guherandin û peyva ‘helbest’ê di orîjînala covarê de heye, pabendî çavkaniyê dimînin.)
3 – Hawar (kovar), Amadekar: Firat Cewerî, Weşanên Nûdem, Stockholm: 1998, cilt 1, hicar, 7 rp; 145.
4 – ME Bozarslan, peyva ‘helbestê’ wiha rave dike: “Ew hvm ‘şi’r’a Erebî. Ev peyvikeke sazber eû bi eslê xwe ‘hilbest’ e. Peyvıka ‘hıl’ bi mana bılındû peyvıka ‘best’ê bi mana coşû kêf û zewqê’, biawayê ‘hil+best’ hatıye sazkırın.” (Ferhenga Kurdi, İstanbul: Weşanên Deng, Cıldê dıduyan, 423-me dest neda rastnivîsa çavkaniyê)
5 – Foucault Michel (2006) Dil Sonsuza Kadar, İstanbul: Detay Yayınları.
